Lễ Tắm Phật là một trong những thức phổ biến diễn ra trong Mùa lễ Phật Đản hàng năm tại nhiều nơi trên thế giới. Đây như là một hành động, một cử chỉ để tỏ lòng hân hoan, tôn kính của người con Phật tử đối với Đức Phật – đấng Giác Ngộ vĩ đại đã xuất hiện trên cuộc đời này hơn 2.600 năm trước.
Nguồn gốc của Lễ Tắm Phật xuất phát từ sự kiện giáng sanh của thái tử Siddhartha Gautama tại khu vườn Lumbini. Các bản kinh thuộc hai truyền thống Nam và Bắc đều ghi lại rằng, khi hoàng hậu Mayaydevi hạ sanh thái tử, từ trên không trung có hai dòng nước của chư thiên, một mát một ấm rưới xuống để tắm cho hoàng hậu và thái tử.
Sự kiện này đã được ghi lại trong nhiều bộ kinh khác nhau như kinh Đại bổn (Trường Bộ II), kinh Hy hữu vị tằng hữu pháp (Trung Bộ III) hay kinh Quá khứ hiện tại nhân quả… Và trong kinh Phổ diệu còn ghi lại rằng lúc ấy từ trên hư không có chín con rồng phun nước xuống để tắm cho thái tử. Có lẽ, chính sự cung kính của chư thiên đối với sự ra đời của thái tử được mô tả trong các bản kinh này đã tạo nguồn cảm hứng để về sau, trong các mùa Phật Đản, người Phật tử mới tổ chức lễ hội tắm Phật nhằm tưởng nhớ đến ân đức của Đức Phật và bày tỏ niềm tôn kính sâu xa với Ngài.
Ở Ấn Độ và các nước thuộc Tây Vực, các tự viện thường tôn trí một tượng Phật nhỏ. Mỗi ngày các tín đồ có thể tới viếng chùa và lấy nước rưới lên tượng Phật như hành động biểu trưng cho sự tẩy trừ sự ô nhiễm nơi thân mình. Và trong ngày lễ Phật Đản, lễ tắm Phật được diễn ra cực kỳ trang nghiêm và trọng thể.
Trước đây, ngày kỷ niệm Phật đản sanh là mùng 8 tháng Tư âm lịch nên lễ tắm Phật được tổ chức vào ngày này. Đến năm 1950, Phật giáo thế giới thống nhất kỷ niệm Phật đản vào ngày 15 tháng Tư âm lịch, nên sau đó, ngày lễ tắm Phật cũng được thay đổi. Tùy theo hoàn cảnh có thể tổ chức lễ này trong các ngày từ mùng 8 đến 15 tháng Tư âm lịch hàng năm.
Tắm Phật là nghi thức tưới nước thơm lên tượng Phật sơ sinh. Ngoài mục đích kỷ niệm Phật đản sanh còn mang ý nghĩa sâu sắc về sự tẩy trừ phiền não, hướng đến thanh tịnh ba nghiệp thân khẩu ý của con người. Để thực hiện lễ Tắm Phật, trước phải trần thiết bàn thờ với đầy đủ hương hoa. Sau đó thỉnh tôn tượng Phật sơ sinh để trong chậu hoặc thau lớn tinh sạch.
Ở Việt Nam các Phật tử thường nấu nước với hoa lài, hoa cúc, quế…, chờ nước nguội đổ vào chậu và rải thêm hoa lài vào nước tắm Phật. Có nơi giản tiện thì dùng nước mưa, nước lọc tinh sạch nấu chín (vì làm lễ xong có một vài người thọ dụng). Nước tắm Phật phải là nước tám công đức, vì vậy người chuẩn bị nước cần phải thành tâm, tin tưởng trọn vẹn vào công đức tắm Phật mới thành tựu như nguyện.
Tới giờ hành lễ, đạo tràng trì tụng kinh sám theo nghi thức Lễ tắm Phật. Đến đoạn tắm Phật, mọi người đồng tụng kệ và chú Tắm Phật và tuần tự đi đến lễ dài chắp tay thành kính đản lễ, nhẹ nhàng múc nước tưới lên hai vai của Ngài.
Trong lúc tắm Phật, mỗi người cần lắng lòng thanh tịnh quán tưởng dòng nước cam lộ tinh sạch này sẽ gội nhuần tâm tư. Những tâm niệm tham lam, sân hận và si mê của bản thân nhờ công đức này mà được tẩy sạch. Những suy nghĩ, lời nói và việc làm xấu ác cũng được xóa tan. Thân tâm trở nên thanh tịnh, mát mẻ, nhẹ nhàng.
Trải dài theo dòng lịch sử dân tộc, ngày Lễ Phật đản cùng nghi thức Tắm Phật đã trở thành một nét sinh hoạt văn hóa tâm linh cao đẹp trong đời sống tinh thần của bà con Phật tử Việt Nam. Đối với người Phật tử, sự tôn kính, lòng nhiệt thành đối với Đức Phật trên nền tảng của chánh kiến mới thực sự mang lại cho họ một niềm tin trong sáng và sự an lạc đích thực, lâu dài.