Lễ hội chùa Hương diễn ra trên địa bàn xã Hương Sơn, huyện Mỹ Đức, Hà Nội. Ngày 6/1 (âm lịch) là khai hội, thường kéo dài đến hạ tuần tháng 3. Vào dịp này, hàng triệu phật tử cùng du khách gần xa lại nô nức trẩy hội. Hành trình về miền đất Phật – nơi Bồ Tát Quan Thế Âm ứng hiện tu hành, để dâng lên Người một lời nguyện cầu, một nén tâm hương, hoặc thả hồn hòa quyện với thiên nhiên ở nơi rừng núi còn in dấu Đức Phật.
Phần Lễ
Phần Lễ của hội chùa Hương được thực hiện rất đơn giản. Trước khi mở hội một ngày, tất cả các đền, chùa, đình, miếu đều khói hương nghi ngút, không khí lễ hội bao trùm cả xã.
Ở chùa Trong có lễ dâng hương, gồm hương, hoa, đèn, nến, hoa quả và thức ăn chay. Lúc cúng có hai tăng ni mặc áo cà sa mang đồ lễ chay đàn rồi mới tiến dùng đồ lễ lên bàn thờ. Từ ngày mở hội cho đến hết hội, chỉ thỉnh thoảng mới có sư ở các chùa trên đến gõ mõ tụng kinh chừng nửa giờ tại các chùa, miếu, đền. Còn hương khói thì không bao giờ dứt.
Nhưng ở chùa ngoài lại thờ các vị sơn thần thượng đẳng với đủ màu sắc của đạo giáo. Đền Cửa Vòng là “chân long linh từ” thờ bà chúa Thượng Ngàn, là người cai quản cả vùng rừng núi xung quanh với cái tên là “tì nữ tuý Hồng” của sơn thần tối cao. Chùa Bắc Đài, chùa Tuyết Sơn, chùa Cả và đình Quân thờ ngũ hổ và tín ngưỡng cá thần.
Như vậy, phần lễ đã bao gồm gần như là cả một tổng thể tôn giáo ở Việt Nam; có sự sùng bái tự nhiên, có Đạo, có Phật và có cả Nho.
Phần Hội
Điều quan trọng là dù tinh giản ở phần Lễ nhưng phần Hội của lễ hội Chùa Hương diễn ra rất sôi nổi với sự hứng khởi của tuổi trẻ, sự thành kính của các bậc cao niên, sự hoan của các
Phật tử. Lễ hội chùa Hương là nơi hội tụ các sinh hoạt văn hóa dân tộc độc đáo như bơi thuyền, leo núi và các chiếu hát chèo, hát văn …
Trong ngày hội, làng tổ chức rước thần từ đền ra đình. Cờ trống đi trước dàn nhạc bát âm kế theo, trai thanh gái lịch phù kiệu, ông già bà cả thành tâm tiễn thần. Không khí ấy làm tâm linh mọi người sảng khoái. Trong lễ hội có rước lễ và rước văn. Người làng dinh kiệu tới nhà ông soạn văn tế, rước bản văn ra đền để chủ tế trịnh trọng đọc, điều khiển các bô lão của làng làm lễ tế rước các vị thần làng.
Vào những ngày này, chùa Hương tấp nập vào ra hàng trăm thuyền. Một trong những nét độc đáo của hội chùa Hương là thú vui ngồi thuyền vãng cảnh khiến du khách thấy mình như lạc vào non tiên cõi Phật. Rời con thuyền, giã từ sông nước, con người được hòa nhập vào núi non vãn cảnh chùa chiền và bắt đầu hành trình mới – hành trình leo núi. Leo núi chơi hang, chơi động lý thú khiến đông đảo mọi người tham gia.
Trong không khí linh thiêng của ngày hội. Ở bất cứ chỗ nào như sân chùa, sân nhà tổ, hình thức hát chèo đò đều được thực hiện. Các vãi có giọng hay sẽ đứng dậy làm động tác chèo đò và hát những đoạn văn trên sáu dưới tám liên quan đến tích nhà Phật. Đây là một sinh hoạt rất được các vãi yêu thích.
Có thể thấy, trẩy hội chùa Hương không chỉ ý nghĩa với chốn Phật đài hay bầu trời – cảnh bụt, mà còn là ở sự tiếp xúc – hòa nhập huyền diệu giữa con người trước thiên nhiên cao rộng. Đó là vẻ đẹp lung linh của sông nước, vẻ bao la của đất trời, sự sâu lắng của núi rừng, không gian huyền bí của hang động…
