Cụm di tích chùa đền Bà Tấm (huyện Gia Lâm, Hà Nội) nằm trên gò đất cao, rộng bên hữu ngạn sông Thiên Đức, là địa chỉ tâm linh nức tiếng ở khu vực.
Theo sử sách, Nguyên Phi Ỷ Lan giỏi việc trị nước, khiến nhân tâm hòa hợp, đất nước thanh bình, dân gian sùng bái, tôn bà là Phật Bà Quan Âm. Bà được dân gian gọi là bà Tấm – hiện thân của lòng bao dung, đức độ và những điều tốt lành. Năm 1117, khi Ỷ Lan qua đời, nhân dân xây đền thờ Bà.
Từ đó đến nay, đền – chùa Bà Tấm là nơi mà nhân dân trong vùng hành lễ thờ Phật và tưởng niệm bà. Mặc dù các công trình kiến trúc đều được xây dựng gần đây (đền xây khoảng nửa đầu thế kỷ XX, chùa xây khoảng những năm 1980), song, đây vẫn là một không gian linh thiêng, đóng vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh và văn hóa của nhân dân đại phương. Điều này được thể hiện trong những lễ hội được tổ chức trang trọng hàng năm vào các ngày 19/02 và 25/07 Âm lịch. Hội đền Bà Tấm có quy mô rất lớn, không chỉ có Dương Xá, Dương Nguyễn tổ chức mà kéo dài suốt từ Phú Thị cho tới Văn Lâm (Hưng Yên).
Đặt chân vào đền – chùa Bà Tấm, ai nấy đều cảm thấy yên bình, thanh tịnh bởi kiến trúc cổ đẹp cầu kỳ, những hàng cây lâu năm lá xanh tốt. Đền có kiến trúc theo lối cung đình thời Lý, có 72 cửa thuộc loại cổ nhất nước ta. Trong đền và chùa hiện còn nhiều hiện vật quý và hiếm.
Nổi tiếng là đôi sư tử điêu khắc bằng đá, sư tử được tạc từ 1 khối đá lớn cao 1,2m, rộng 1,36m trong tư thế nằm phủ phục, đường nét đặc biệt mềm mại, tạo cho chúa sơn lâm một vẻ đẹp, vừa uyển chuyển, vừa oai hùng mạnh mẽ. Có thể nói, đây là một công trình nghệ thuật điêu khắc tuyệt tác, một hiện vật cổ quý và hiếm ở Việt Nam cũng như khu vực Đông Nam Á.
Cụm di tích đền – chùa Nguyên Phi Ỷ Lan không chỉ là nơi thờ phụng một danh nhân lịch sử văn hóa nổi tiếng của nước nhà mà còn là điểm di tích cách mạng rất đáng trân trọng của dân tộc. Trong thời kỳ tiền khởi nghĩa, đây là nơi được đón các lãnh đạo ở T.Ư và xứ ủy Bắc Kỳ như Hoàng Văn Thụ, Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp… về hoạt động.
